In de omgeving van de Kempense Heuvelrug vinden we heel wat religieus erfgoed.
Een overzicht:
De kruisweg op de Kruisberg
Vandaag begint de kruisweg aan het ijzeren kruis dat onderaan de trappen van de Kruisberg staat. Volgens de overlevering was het een minderbroeder, die in Palestina was geweest, en de grote duin, nu Kruisberg genaamd, de geschikte locatie vond voor een replica van de Calvarie in Jerusalem.
Het startpunt van de eerste kruisweg, opgericht in 1460, lag buiten de oude omwalling, vermoedelijk aan de Boschpoort, en na 1578 aan de ingekorte omwalling juist buiten de Nederpoort. Uit hoeveel kapelletjes de eerste kruisweg bestond, is niet geweten, enkel de Heilig Kruiskapel wordt in de beginperiode vernoemd. In 1731 bepaalde paus Clemens XII dat het aantal staties vanaf dan op 14 werd gebracht. Waarschijnlijk onder invloed van de Italiaanse minderbroeder Leonardus a Portu Maruritio die promotor was van deze uitvoering. Hij had begin van de 18de eeuw minstens 572 kruiswegen opgericht waaronder die in het Colosseum in Rome.
Herhaalde malen werden de H. Kruiskapel, de H. Grafkapel en de kleine kapelletjes in de loop van de geschiedenis verwoest, beschadigd of door brand (in 1530 de H. Kruiskapel) tot puin herleid. Verslagen over heropbouw en herstellingen aan de kruisweg komen dan ook in alle eeuwen voor. Te vermelden zijn zeker de verwoestingen van de kruisweg in 1747-48 tijdens de Oostenrijkse Successieoorlog, o.a. door het toen zogenaamde “vliegend leger” van graaf d’Estree, die ook de stad niet spaarde. De H. Grafkapel werd in 1761 heropgebouwd, de datum boven de deur verwijst hiernaar.
Tijdens de Franse periode werden de kruisweg en de H. Kruiskapel gesloten. Die toestand bleef zo onder het Nederlands bewind en in 1819 stortte de H. Kruiskapel in. Na de Belgische Onafhankelijkheid zorgde de onderpastoor van het begijnhof, Pieter Josephus Deckers, voor een wederopstanding. Hij zocht steun bij de Herentalse bevolking en bij rijke Antwerpse families om de kruisweg herop te bouwen. De H. Kruiskapel kon al in het voorjaar van 1835 in gebruik genomen worden en was de H. Grafkapel hersteld. Naast de twee reeds bestaande kapellen kon Deckers de kruisweg in 1837 met twaalf nieuwe kleine kapellen vervolledigen en feestelijk laten inhuldigen.
De huidige reliëfs van de kleine staties die dateren van 1904 zijn alle geschonken door inwoners van Herentals en zijn vermoedelijk seriewerk. De beeldhouwer was blijkbaar niet op de hoogte dat de kapellen aan de linkerkant van de weg staan. Daardoor is de richting waarnaar de figuren zich bewegen naar links in plaats van naar rechts en gaan ze bergafwaarts.
Oorlogsschade was er tijdens WOII aan de H. Grafkapel, die volledig vernield werd, en al liep de H. Kruiskapel minder schade op door een geallieerd luchtbombardement in 1944, werden later datzelfde jaar ook de staties 4 en 5 getroffen door een V1-bom. Talrijke initiatieven, genomen vanuit de in 1936 nieuwe Onze-Lieve-Vrouwparochie, maakten de restauratie van de H. Kruiskapel, de heropbouw van de H. Grafkapel en van de staties 4 en 5 in 1947 mogelijk. Bij deze 2 kruiswegstaties werden nieuwe kleinere panelen aangebracht en ditmaal gaan de figuren wel bergopwaarts.
In de latere jaren verminderde de betrokkenheid van de parochie en werd het onderhoud sporadisch uitgevoerd door de Commissie voor Openbare Onderstand (nu OCMW). Op initiatief van de Herentalse VVV werden in 1967-1968 de staties gerestaureerd en werden de trappen aangelegd door de stadsdiensten. Vrijwilligers zetten zich nog in om de kruisweg te onderhouden o.a. A. Steynen die in 1996 de opschriften vernieuwde en ook nog ander opfrissings- en schilderwerk uitvoerde.
De volgorde van de staties:
I Jezus ter dood veroordeeld.
II. Jezus neemt kruis op zijn schouders.
III. Jezus valt voor de 1ste maal.
IV. Jezus ontmoet zijn moeder.
V. Simon van Cyrene helpt Jezus kruis dragen.
VI. Veronica droogt aanschijn van Jezus af.
VII. Jezus valt voor de 2de maal.
VIII. Jezus troost de wenende vrouwen.
IX. Jezus valt 3de maal.
X. Jezus wordt van zijn klederen beroofd.
XI. Jezus wordt aan het kruis genageld.
XII. Jezus sterft aan het kruis. (Kruiskapel in achtermuur 1841)
XIII. Jezus wordt van het kruis afgenomen.
XIV. Jezus wordt in het graf gelegd. (Grafkapel uit 1761)
De 7 Smarten van O.L.Vrouw
In 1893 werden de zeven kapelletjes van O.L.Vrouw van Zeven Weeën ingewijd. Die 7 pijnlijke scenes uit het leven van Maria als Moeder van Smarten waren lange tijd populair. De taferelen zijn weergegeven in gipsen reliëfs. Van iedere kapel zijn de namen van de schenkers ook hier gekend. Het waren, op een uitzondering na, allen inwoners van Herentals.
De volgorde van de kapellen gaat van boven naar beneden en ook hier zijn de opschriften bijna onleesbaar. De volgorde van de opschriften zijn:
- Voorspelling van Simeon in de tempel.
- Vlucht naar Egypte.
- Verloren in de tempel.
- Lijdensweg.
- Onder het kruis.
- Dode lichaam.
- Begrafenis van Jezus.
Devotie en gebruiken rond de Kruisberg
In de late middeleeuwen vond de Passie van Christus en het verdriet van zijn Moeder in de kruisweg, de Zeven Weeën van Maria en ook in de Vijftien Mysteriën van de Rozenkrans, een populaire vorm van devotie. Daarbij kwam dat aan beoefenaars en bedevaarders aflaten werden geschonken. Een aflaat is de kwijtschelding voor God van tijdelijke straffen voor zonden, die wat schuld betreft, reeds in de biecht vergeven werden. Aflaten werden in dagen uitgedrukt. In 1678 kende de Antwerpse Bisschop Autbertus Van Eede, naast de aflaten die men kon verdienen bij bezoek aan de staties, nog vier extra dagen bij bezoek aan de H. Kruiskapel toe.
Stedelijke begraafplaats
Op de begraafplaats Kruisberg, ten noordoosten van de echte berg, werd op 16 maart 1941 de eerste overledene begraven. De nieuwe begraafplaats werd aangelegd ter ontlasting en vervanging van het oude kerkhof in het centrum van de stad rond de Sint-Waldetrudiskerk.
Bij de open postmoderne afscheidsplaats die in 2001 in gebruik genomen werd, links aan de ingang, ontworpen door architect Bart Callaerts ontbreken verwijzingen naar elementen en vormen van religie of levensbeschouwingen, typisch voor die periode.
Twee monumenten staan naast het hoofdpad, rechts ter nagedachtenis van de gesneuvelden van WOI (1914-1918) en links een monument voor de gevallen soldaten en ook voor de omgekomen politieke gevangenen van WOII (1940-1945).
Verder liggen rechts perken met de meer uniforme oud-strijdersgraven en links eenvoudige eenvormige perken met graven van Herentalse klooster-gemeenschappen.
Recht voor u domineert het aangrijpende kruisbeeld van Edward Vereycken uit 1954 het kerkhof. Dit is het beeld van een lijdende man aan het kruis, verkrampt, verwrongen en die het uitschreeuwt van de pijn.
In de periode 1959-1963 werden een aantal grafmonumenten overgebracht, van het kerkhof rond de Sint-Waldetrudiskerk dat opgeheven werd.
Enkele bekende Herentalsenaren vonden hier op dit kerkhof hun laatste rustplaats zoals de beeldhouwer Charles-Auguste Fraikin (†1893), zuster Rumolda (†1948), de gezusters Marie (†1868) en Jeannette (†1872) Van Heteren van wie Marie de eerste bestuurster van de normaalschool was, de Vlaamsgezinde collegeleraar Karel Ellebaers (†1961), de motocrosser René Baeten (†1960), die in 1958 wereldkampioen werd, e.a.
De Kapel van Onze-Lieve-Vrouw in ’t Zand
Reeds begin 16e eeuw stond op de plaats, waar nu de ingang van de begraafplaats zich bevindt, de Kapel van Onze-Lieve-Vrouw in ’t Zand. Het was een bedevaartsoord waar pelgrims naartoe kwamen om te bidden om gunsten te verkrijgen van Onze-Lieve-Vrouw. Aan een klein pijpaarden beeldje van Maria met kindje Jezus op de arm, werden mirakelen toegeschreven. Bij pestepidemieën in de stad werd het beeldje naar de Sint Waldetrudiskerk gehaald om daar aanroepen te worden. De kapel werd niet gespaard van verwoestingen in de volgende eeuwen en gerestaureerd of heropgebouwd. Na de sluiting tijdens de Franse tijd verviel ze in puin en werd de kapel in 1841 afgebroken.
Vlakbij bevond zich vanaf 1669 de ‘kluis’ of woning van de kluizenaar die instond voor de zorg van de kapel en de Kruisberg. Van de afbraak van dit gebouw is geen datum bekend.
Aan de overzijde van de Lichtaartseweg werd in 1927 de nieuwe Kapel van Onze-Lieve-Vrouw in ’t Zand of de Zandkapel gebouwd op grond geschonken door Remi Le Paige, uit dankbaarheid omdat Herentals WOI tamelijk goed doorstaan had. De neogotische kapel is een ontwerp van architect Jean De Wit en die in Herentals op de Molenvest 98 woonde.
Het miraculeuze Mariabeeldje kan u nu nog steeds bewonderen in de schatkamer van de Sint-Waldetrudiskerk.
Bronnen
Historisch Jaarboek van Herentals
– 2013 – XXIII J. Cools – De Kruisberg te Herentals blz 241 tem 302
– 2017 – XXVI J. Cools – Onze-Lieve-Vrouw in ’t Zand blz 5 tem 34
J. Goris – Herentals – ’n Stad maakt geschiedenis
– Garnizoenen blz 132 tem 143
– De Kruisweg op Kruisberg blz 251 tem blz 27